علی(ع) مرد اقتصاد و تولید
بسمه تعالی
علی(ع) مرد اقتصاد و تولید
عباس آخوندی، ۱۴/۳/۱۳۹۱
علی راد مرد تاریخ مرد اقتصاد هم بود. او در طول زندگی خود با موفقیت کمنظیری اقدام به تولید اقتصادی و خلق ثروت شخصی نمود. همزمان رویکرد نظری او در گسترش زیربناهای تولید اعم از نهادهای اقتصادی و زیربناهای فیزیکی در سطح سرزمینی و هم چنین دریافت او سازمان مدیریت اقتصاد در سطح کلان حائز تامل جدی است.
تا کنون آنچه از علی برای ما تصویر شده، بیشتر بیانگر جنبههای ایمان، عصمت، علم، شجاعت، مهربانی، شفقت، اخلاق، ایثار، فداکاری، زهد، بیرغبتی به دنیا، بردباری، سیاست، کیاست، امانت، وفاداری و هزاران صفت نیکوی دیگر بوده است. به عبارت دیگر ما علی را به مثابهی آیینهی تمام نمای صفات جمال و جلال خداوندی شناختهایم، که صد البته این چنین است. لیکن کمتر کسی با ما از علی به عنوان مرد زندگی، اقتصاد و تولید سخن گفته است. این قلم در این یادداشت در پی اشارهای کوتاه به جنبههای تولید و اقتصاد در زندگی این امام همام است. پیش از پیشبرد بحث ذکر دو نکته بسیار ضروری است. نخست آنکه مقام عصمت علی (ع)، قلم را بسیار محتاط میکند که مبادا لغزش آن خالی بر این آیینهی غماز انسانیت وارد آورد. دوم آنکه، فضای تاریخی زندگی علی و فهم امروزین ما از تولید و اقتصاد هزار و چهارصد سال فاصله دارد. بنابراین، انتظار تطبیق یک به یک واژهها و الگوهای بکار گرفتهشده در کلام مولی با شرایط امروزین، انتظاری بیمورد است. لیکن، رویکردهای بنیادین، فهم او از زندگی اجتماعی به ویژه مفاهیمی چون حق و عدل و سیره عملی و علمی او جای تامل هزار باره دارد.
در مدت بیست و پنج سالی که علی از حوزهی قدرت بهدور بود، زندگی اقتصادی فعالی داشته است. با توجه به غلبهی اقتصاد کشاورزی، او در این دوره اقدام به احیای اراضی و توسعهی نخلستانهای فراوانی نموده است. روش علی (ع) توسعهی تولید و خلق ثروت از اراضی موات بوده و او خود اعلام میدارد که من حتی یک وجب از زمینهای آباد که در آن زمان تحت عناوین اسلامی توزیع میشده است دریافت نکردهام. از امام باقر (ع) نقل است که روزی علی بر تلی از هستههای خرما نشسته بود. از او پرسیدند که اینها چیست و او گفت صدهزار درخت خرما به خواست خدا. علی همهی آنها را کاشت و غرس کرد و همگی به ثمر رسیدند. نامهایی چون عینالبحیر، عین أبی نیزر، عین نولا و بغیبغه نام باغهایی که علی (ع) در ینبع آباد کردهاند. گویند تنها محصول بغیبغه در زمان علی (ع) به یکهزار وسق که هر وسق معادل یکصد و شصت من است میرسیده است. او در ناحیه فدک، خیبر، فقیران، مدینه و سویقه نیز اراضی زیادی را آباد کرده است. در وصیتنامهای که حضرت امیر در مورد اموال خود نموده است به املاک خود در ینبع، وادیالقری، ذعه، اذینه و قصیره اشاره میکنند[i].
میتوان گفت که ثروتی که علی (ع) ایجاد کردهاند همگی از مسیر کارآفرینی بوده است. ایشان ازروزی که وارد مدینه شدند گاهی مشغول جنگ و جهاد بوده و گاهی درتولید و حتی گاهی در باغها و مزارع دیگران کار میکرده و مزد میگرفتهاند. هرچند ایشان شخصا اقدام به کار یدی میکردهاند، تعدد باغات ایشان حاکی از استقرار یک نظام تولید دارد. فردی به نام مبرد میگوید من متصدی کارهای مزرعهی عین ابی نیزر و بغیبغهی علی (ع) بودم. روزی ایشان به مزرعه آمدند و گفتند چیزی برای خوردن داری؟ گفتم چیزی در خور شما ندارم. قدری کدو دارم که با پی شتر سرخ کردهام. فرمود همان را بیاور. آنگاه برخاست و در نهر کوچکی که آنجا بود دستش را شست و بر سر سفره آمد و از آن غذا کمی خورد. دوباره به نهر بازگشت و دست خود را با شنی که آنجا بود شست، آبی آشامید و کلنگ را برداشت و در چشمهای که در حال حفر بود وارد شد و مشغول حفاری گشت و در همین اثنا ناگاه آبی بسان گردن شتر فوران کرد.
از آن حضرت نقل شده است که فرمود: زمانی را بهیاد میآورم که در حضور رسول خدا (ص) از گرسنگی سنگ بر شکم میبستیم، در حالی که اکنون صدقهی مال من سالیانه به چهل هزار دینار میرسد[ii]. بنا به گفتهی مرحوم آیت الله سید مهدی روحانی هر هزار دینار معادل هشتصد مثقال صیرفی طلا است[iii]. رویکرد امامان (ع) به سرمایه نیز جای تامل فراوان دارد. گویند روزی امام باقر (ع) فرمود آیا فلان کس ملک خود را فروخته است؟ پاسخ شنید آری. ایشان فرمود که در تورات نوشته شده است که هرکس زمین و یا آبی را بفروشد و پول آن را صرف خرید زمین و آب دیگر نکند پولش هدر رفته است. همین مضمون از حضرت صادق (ع) نیز شنیده شده است. یکی از یاران به ایشان گفت که من ملکی را به قیمت زیاد میفروشم و ملکی از آن وسیعتر میخرم. حضرت در مقام مشاوره مطلبی به این مضمون فرمودند که این اشکالی ندارد چرا که هر که آب و گلی را بفروشد و پول آن را در آب و گل دیگری صرف نکند، مالش از دستش میرود. باز همین مضمون در کلام حضرت جواد (ع) یافت میشود که فرمود هرکه خانهای را بفروشد و پول آن را صرف چیزی مشابه نکند، آن پول بر او مبارک نخواهد بود. گویی ایشان میخواهند بگویند که باید سرمایه را حفظ کرد و رشد داد و صرفا از عایدی سرمایه و کار باید هزینه نمود. حضرت امیر (ع) باغات خود را حتی در زمانی که به قدرت رسیدند نیز حفظ کردند. مشهور است که ایشان برای مخارج خود و خانوادهاش حتی در دروران خلافت از بیتالمال استفاده نمیکرده است. این گفته ایشان است که فرمود تازمانیکه در مدینه درخت خرما دارم از مال شما نخواهم خورد. البته مقایسهی این ادبیات با ادبیات رایج در کشور حتی در مجامع مذهبی، شگفتآور است. به باور این قلم، نقش گفتمان مارکسیستیِ دههی بیست خورشیدی بجا مانده از حزب توده را در این میان نباید از یاد برد.
منبع: دنیای اقتصاد
[i] جهت اطلاع بیشتر در باره سیره علی (ع) در احیای اراضی و موقوفههای ایشان به فصل سوم از جلد دوم کتاب اصول مالکیت در اسلام نوشته مرحوم آیت الله علی احمدی میانجی
[ii] علی احمدی میانجی، اصول مالکیت در اسلام، جلد ۲، ص. ۷۴.
[iii] علی احمدی میانجی، اصول مالکیت در اسلام، جلد ۱، ص. ۵۲